Παιδί: οι ιδιαιτερότητες της παιδικής ψυχής και της ανάπτυξης
ΜΟΝΙΜΕΣ ΣΤΗΛΕΣ - ΣΤΟ...ΝΤΙΒΑΝΙ
Πιαζέ: Τι κάνει τον αέρα να φυσά?
Ιουλία (5 ετών): Τα δέντρα.
Πιαζέ: Πώς το ξέρεις;
Ιουλία: Τα είδα να κουνάνε τα κλαδιά τους.
Πιαζέ: Και πώς γίνεται ο αέρας;
Ιουλία: Να έτσι (κουνώντας το χέρι της μπροστά στο πρόσωπο του Πιαζέ). Μόνο που τα κλαδιά είναι μεγαλύτερα και υπάρχουν πολλά δέντρα.
Πιαζέ: Και τι κάνει τον αέρα να φυσά στη θάλασσα;
Ιουλία: Από τη στεριά έρχεται εκεί ο αέρας. ... Όχι από τα κύματα!
Λίγα λόγια για τον Ζαν Πιαζέ (Jean Piaget 09.08.1896 – 16.09.1980) ήταν Ελβετός φιλόσοφος, φυσικός επιστήμονας και ψυχολόγος, ιδιαίτερα γνωστός για τις μελέτες του σχετικά με τα παιδιά. Όπως την θεωρία της γνωστικής ανάπτυξης (αγγλικά: Τheory of cognitive development) και για την επιστημολογική του άποψη γνωστή και ως γενετική επιστημολογία. Η σημαντικότερη συμβολή του θεωρείται η στρουκτουραλιστική κατασκευή των σταδίων της γνωστικής ανάπτυξης του ανθρώπου, ενώ όσον αφορά τη θεωρία της μάθησης υποστήριξε την εμπειριστική απόκτηση γνώσης δηλαδή μέσω της εμπειρίας, της παρατήρησης και τέλος της αφαίρεσης. Τα συγγράμματά του μας βοηθούν να κατανοήσουμε τον τρόπο που σκέπτεται το παιδί ανάλογα με την ηλικία του.
Ο ψυχικός κόσμος του μικρού παιδιού
Το κάθε μικρό παιδί ζει σε ένα δικό του κόσμο, σκέπτεται, αντιλαμβάνεται και ερμηνεύει όλα όσα συμβαίνουν με διαφορετικό τρόπο από ότι οι μεγάλοι. Δίνει ένα ιδιότυπο-παιδικό νόημα στην πραγματικότητα που το περιβάλλει. Για να μπορέσουμε να επικοινωνήσουμε δημιουργικά με το παιδί οφείλουμε να καταλάβουμε όσο μας είναι δυνατόν τον τρόπο που σκέπτεται και αισθάνεται τον κόσμο. Να δούμε με τα δικά του μάτια και να ακούσουμε με τα δικά του αυτιά. H ανάπτυξη των παιδιών συντελείται σε στάδια, αυτά ξεκινούν από την γέννηση και εκτείνονται μέχρι την εφηβεία. Η διαδοχή των σταδίων αυτών σχετίζεται με ποιοτικές διαφορές στον τρόπο σκέψης του. Σε κάθε ηλικία συγκροτούνται και εγκαθίστανται συγκεκριμένες νοητικές ικανότητες που χαρακτηρίζουν και το κάθε στάδιο.
Νεογέννητο: Τους πρώτες μήνες της ζωής του το βρέφος μαθαίνει μέσα από τα αντανακλαστικά. Είναι τα πρώτα μέσα που διαθέτει για την επιβίωση και την προσαρμογή του στο περιβάλλον. Αυτά αποτελούν την βάση για την ανάπτυξη εκούσιων δραστηριοτήτων. Σημαντικό ρόλο στην διαδικασία αυτή παίζουν οι αισθήσεις και η ικανότητα της κίνησης που αποκτά το βρέφος. Μ' αυτό τον τρόπο δημιουργούνται τα πρώτα σχήματα (αισθησιοκινητικά). Τα βρέφη μαθαίνουν να ελέγχουν και να συντονίζουν τα αντανακλαστικά τους (πχ πιπιλάνε όταν τοποθετούνται αντικείμενα στο στόμα τους). Τα αντανακλαστικά αυτά παρέχουν την ώθηση για την ίδια τους την αλλαγή καθώς παράγουν επιπλέον ερεθίσματα. Επαναλαμβάνουν ευχάριστες πράξεις μόνο και μόνο για την ευχαρίστηση που τους προκαλούν. Έτσι σιγά σιγά μαθαίνει το βρέφος και το παιδί πως:
• Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στον εαυτό του και τον κόσμο.
• Αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι υπάρχει σχέση μεταξύ των πράξεών του και του περιβάλλοντος (αν κλάψει κάποιος θα εμφανιστεί).
• Τα αντικείμενα είναι ξεχωριστά από το χώρο στον οποίο βρίσκονται.
• Τα αντικείμενα υπάρχουν ακόμα και όταν δεν τα βλέπει ή δεν τα αγγίζει. Τα αντικείμενα μένουν ίδια ακόμη και όταν αλλάζουν τόπο ή κατεύθυνση.
• Καταλαβαίνει τις σχέσεις αιτίας αποτελέσματος. Αν χτυπήσω το τούμπανο θα ακούσω μπουμ.
• Μετά τον πρώτο χρόνο, επεκτείνει την εμπειρία του και πειραματίζεται χτυπώντας όλα τα αντικείμενα επίτηδες για να ακούσει το θόρυβο που θα κάνουν.
• Στα πρώτα δύο χρόνια της ζωής του το παιδί που δέχεται τη φροντίδα και την αγάπη των γονιών του αναπτύσσει αισθήματα εμπιστοσύνης, ασφάλειας και αισιοδοξίας που θα το συνοδεύουν σε ολόκληρη τη ζωή του. Αν δεν πάρει αρκετή αγάπη, προσοχή και ερεθίσματα το παιδί δεν θα εμπιστεύεται τον εαυτό του και τους άλλους και αντί να ενεργεί δυναμικά θα αποσύρεται νιώθοντας αβεβαιότητα. (Για τον σημαντικό πρώτο χρόνο της ζωής κάθε ανθρώπου θα αναφερθώ σε κάποιο επόμενο άρθρο)
Μετά από τον δεύτερο χρόνο:
• Σκέπτεται με σύμβολα. Το πιρούνι γίνεται αεροπλάνο ή αυτοκίνητο και το ποδήλατο είναι το άλογο που ιππεύει. Αρχίζει να καταλαβαίνει την έννοια του χρόνου. Τι σημαίνει παρελθόν και μέλλον. Καταλαβαίνει τι σημαίνει η μαμά θα γυρίσει σε λίγο.
• Από δύο μέχρι τριάμισι χρονών το παιδί μαθαίνει να κάνει κάποια πράγματα από μόνο του χωρίς να πρέπει να εξαρτάται πάντοτε από τους άλλους. Αναπτύσσει ένα είδος πεισματάρικης ανεξαρτησίας. Επιμένει να γίνει το δικό του, εκδηλώνει νευρικά ξεσπάσματα και αρνητισμό. Από αυτό το στάδιο της ανάπτυξής του θα εξαρτηθεί το αν θα μπορέσει να γίνει αυτόνομο αναπτύσσοντας την αυτοεκτίμησή του ή αν μεγαλώνοντας θα αισθάνεται ανασφάλεια και ντροπή. Αν οι γονείς δεν επιτρέψουν στο παιδί να ενεργεί ελεύθερα ώστε να μαθαίνει μέσα από τις αποτυχίες του τότε το παιδί θα αμφιβάλλει για τις ικανότητές του και ως ενήλικας είναι πολύ πιθανόν να θέλει πάντα να στηρίζεται σε κάποιον άλλο και να αναζητά σχέσεις εξάρτησης.
• Καταλυτικό ρόλο παίζει η ανάπτυξη της γλώσσας, που σηματοδοτεί την έναρξη της ικανότητας του συμβολισμού και των εσωτερικών αναπαραστάσεων. Σ' αυτή την φάση της ανάπτυξης το παιδί, σκέφτεται με βάση το αντιληπτικά επικρατέστερο, παραβλέποντας ορισμένες παραμέτρους. Η σκέψη και η επικοινωνία του χαρακτηρίζεται ως εγωκεντρική, καθώς αντιλαμβάνονται το περιβάλλον και τους άλλους μόνο μέσα από την δική τους προοπτική.
• Από τα 3,5 μέχρι την πρώτη τάξη του δημοτικού αναπτύσσει τη φαντασία του, μαθαίνει να συνεργάζεται με τους γύρω του, να παίρνει πρωτοβουλίες, να καθοδηγεί αλλά και να καθοδηγείται από τους άλλους. Πολύ πιθανόν σε αυτή την ηλικία να δημιουργήσει έναν φανταστικό φίλο, όπως έχω ήδη αναφέρει σε παλαιότερο άρθρο. Αν όμως κυριαρχεί μέσα του η ενοχή περιθωριοποιείται, εξαρτάται υπερβολικά από τους ενήλικες, αισθάνεται φόβο και δεν αναπτύσσει επαρκώς την ικανότητά του για παιχνίδι και τη φαντασία του. Όταν ένα παιδί προσχολικής ηλικίας ακούει από το περιβάλλον του ή αισθάνεται ότι αυτό που κάνει είναι κακό αναπτύσσει μέσα του ενοχικά συναισθήματα που θα το συνοδεύουν στη μετέπειτα ζωή του.
Μέχρι τα έξι περίπου χρόνια το παιδί είναι τελείως εγωκεντρικό. Τα βλέπει όλα από τη δική του σκοπιά δεν μπορεί να πάρει υπόψη του κάτι διαφορετικό από αυτό που το ίδιο μπορεί να βλέπει ή να αισθάνεται. Για παράδειγμα το παιδί κοιτώντας ένα κάντρο που εσύ δεν μπορείς να δεις από τη θέση που βρίσκεσαι μπορεί να σε ρωτήσει αν σου αρέσει, πιστεύοντας ότι και εσύ βλέπεις αυτό που εκείνο βλέπει. Ακόμη εστιάζει σε ένα πράγμα κάθε φορά και δεν μπορεί να παίρνει υπόψη του ταυτόχρονα δύο όψεις ενός γεγονότος ή μιας κατάστασης.
Από τα 6 έως τα 12 έτη (παιδική ηλικία) κατακτούν την λογική σκέψη, λαμβάνουν υπόψη τους τόσο διαφορετικές παραμέτρους όσο και τους άλλους (κατάργηση της εγωκεντρικής επικοινωνίας και στάσης). Τα κύρια ελλείμματα που εμφανίζονται αφορούν την αφηρημένη σκέψη.
Από τα 12 έτη έως το τέλος της εφηβείας συντελείται η ανάπτυξη της λογικής σκέψης, βελτιώνεται η ικανότητα για κατανόηση και ερμηνεία, επιτυγχάνεται η κατάκτηση της αφηρημένης σκέψης.
Για κάθε στάδιο ανάπτυξης το παιδί σχηματίζει μια άποψη για την πραγματικότητα στη συγκεκριμένη ηλικιακή περίοδο στην οποία βρίσκεται. Στο επόμενο στάδιο το παιδί πρέπει να διατηρήσει το προηγούμενο επίπεδο των ψυχικών ικανοτήτων, για να ανοικοδομήσει έννοιες. Η πνευματική ανάπτυξη είναι μια ανοδική επεκτεινόμενη σπείρα, στην οποία τα παιδιά πρέπει συνεχώς να τροποποιούν τις ιδέες που είχαν σχηματίσει στο προηγούμενο στάδιο και να τις αντικαθιστούν με νέες υψηλότερες έννοιες που απαιτούνται στο επόμενο επίπεδο.
Καταλαβαίνουμε λοιπόν πως η εξέλιξη του ανθρώπου και συγκεκριμένα του παιδιού, περνάει διάφορα στάδια εξέλιξης. Καλό είναι πάνω κάτω να γνωρίζουμε κάποια από τα στοιχεία της εκάστοτε περιόδου. Αυτό βοηθάει να αντιμετωπιστούν καλύτερα και πιο παραγωγικά κάποιες ίσως δύσκολες καταστάσεις, από την άλλη οφείλουμε να γνωρίζουμε ποια είναι τα ανάλογα και απαραίτητα ερεθίσματα για κάθε ηλικία.
Πάνω από όλα δεν κάνει να ξεχνάμε πως το παιδί μαθαίνει πολλά μέσα από το παιχνίδι, για αυτό και οφείλουμε να το παροτρύνουμε σε αυτό και να του αφήνουμε το περιθώριο αλλά και τον χρόνο να εξερευνήσει και να μάθει τόσο τον εαυτό του όσο και τον κόσμο που το περιβάλλει, μέσα από αυτό.