ΜΟΝΙΜΕΣ ΣΤΗΛΕΣ - ΔΙΑΦΟΡΑ

 

Γράφει ο Ηλίας Α. Γραμματικόπουλος, MD, ΜΡΗ, PhDc Ψυχίατρος-Ψυχοθεραπευτής 

Ο παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας χαρακτηρίζει την παχυσαρκία ως τη νέα παγκόσμια επιδημία του 21ου αιώνα. Εξίσου αποθαρρυντικά είναι τα ερευνητικά δεδομένα και στον ελλαδικό χώρο: ένας στους τέσσερις έλληνες έχει περισσότερα κιλά απ' όσα του/της αναλογούν, και η αναλογία αυτή αναμένεται να αυξηθεί δραματικά τα επόμενα χρόνια. 

Οι διαταραχές πρόσληψης τροφής, η νευρογενής ανορεξία, η νευρογενής βουλιμία, και η διαταραχή επεισοδιακής υπερφαγίας, αποτελούν ραγδαίως εξελισσόμενα φαινόμενα σε όλες τις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες. 

Η παχυσαρκία έχει σοβαρές παρενέργειες στην υγεία και σχετίζεται με ένα μεγάλο φάσμα ασθενειών. Το 80% περίπου των ασθενών που είναι παχύσαρκοι έχουν οικογενειακό ιστορικό παχυσαρκίας, και αυτό υποστηρίζει την κληρονομική προδιάθεση, χωρίς όμως να έχει ταυτοποιηθεί κάποιος συγκεκριμένος γενετικός δείκτης παχυσαρκίας. 

Η εκσεσημασμένη ελάττωση της σωματικής δραστηριότητας στις εύπορες κοινωνίες διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην αύξηση των ποσοστών παχυσαρκίας, καθώς η σωματική αδράνεια περιορίζει την κατανάλωση ενέργειας. 

Τα υπέρβαρα άτομα μπορεί να πάσχουν από οποιαδήποτε ψυχιατρική διαταραχή και ορισμένα αναφέρουν ιστορικό με διαταραγμένο ψυχολογικό υπόβαθρο. Πολλά παχύσαρκα άτομα είναι συναισθηματικά διαταραγμένα και έχουν μάθει να χρησιμοποιούν την υπερφαγία ως μέσο αντιμετώπισης ψυχολογικών προβλημάτων.

 

Ορισμός

Η παχυσαρκία είναι μια κατάσταση που χαρακτηρίζεται από υπερβολική συσσώρευση λίπους στο σώμα. Η μέτρηση της παχυσαρκίας γίνεται με βάση το δείκτη μάζας σώματος (BMI=Body Mass Index), όπου ένας φυσιολογικός δείκτης κυμαίνεται μεταξύ 20 και 25, ενώ δείκτης ΒΜΙ μεγαλύτερος του 30 υποδηλώνει ότι είναι υπέρβαρος και άνω του 35 δηλώνει παχυσαρκία.

 

Αιτιολογία

Υπάρχουν διάφορες θεωρίες που προσπαθούν να δώσουν εξήγηση. Οι βιολογικές θεωρίες αναφέρουν ότι το μεταβολικό σήμα στους υποδοχείς του υποθαλάμου μπορεί να είναι ελλειμματικό μετά τη λήψη της τροφής και το άτομο να συνεχίζει να τρώει αφού παραμένει το αίσθημα πείνας, ενώ μια άλλη υποστηρίζει ότι μια ορμόνη των λιποκυττάρων - η λεπτίνη - που δρα ως θερμοστάτης, μπορεί να βρίσκεται σε υψηλά επίπεδα στο αίμα και έτσι να καταναλώνεται λιγότερο λίπος.

Αναφέρεται μια κληρονομική προδιάθεση αλλά δεν έχει ταυτοποιηθεί γενετικός δείκτης παχυσαρκίας.

 

Κοινωνικοί Παράγοντες

Η μαζική στροφή τα τελευταία χρόνια στην "εύκολη λύση" του γρήγορου φαγητού (fast food) και ο βομβαρδισμός των μέσων μαζικής ενημέρωσης με επιτυχημένα, κοινωνικά και συναισθηματικά καταξιωμένα καλλίγραμμα κορμιά-πρότυπα, παράλληλα με τη συνεχώς αυξανόμενη διαφημιστική προπαγάνδα των ινστιτούτων αδυνατίσματος, την προβολή των "θαυματουργών" μηχανημάτων παθητικής γυμναστικής, των "επαναστατικών χαπιών", και οι δίαιτες εξπρές, όχι μόνο αποπροσανατολίζουν τους καταναλωτές από την ουσιαστική λύση στο πρόβλημα της παχυσαρκίας, αλλά κυρίως επιδεινώνουν το ήδη υπάρχον πρόβλημα. 

Όπως όλοι γνωρίζουμε η πρόσληψη παραπανίσιων κιλών στο σώμα μας συνδέεται άμεσα με τον μεταβολισμό μας. Με άλλα λόγια, η ποσότητα τροφής που χρειάζεται ο καθένας μας για να συντηρεί το βάρος του στα φυσιολογικά του όρια εξαρτάται από την αποτελεσματικότητα και την ταχύτητα που ο οργανισμός μας μεταβολίζει την ενέργεια που παίρνει από τις τροφές. Ο μεταβολισμός κάθε ανθρώπου βέβαια είναι διαφορετικός και εξαρτάται από διάφορους παράγοντες όπως γενετικούς (κληρονομικότητα), περιβαλλοντικούς (σωματική δραστηριότητα, επιλογή τροφών), ασθένειες (σύνδρομο Cushing, υποθυρεοειδισμός) και φαρμακευτικούς (στεροειδή, αντιψυχωσικά, κα).

 

Ψυχολογικοί Παράγοντες

Ένας βασικός παράγοντας, που επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τις συνήθειες κατανάλωσης τροφής είναι ο ψυχολογικός παράγοντας. Ο μεταβολισμός, όπως και όλες οι άλλες αυτόνομες βιολογικές λειτουργίες ελέγχονται σε μεγάλο βαθμό από το ασυνείδητο κομμάτι του νου μας. Το πρόβλημα της παχυσαρκίας, όπως και οι διαταραχές ελέγχου πρόσληψης τροφής (βουλιμία, και ανορεξία) οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στις επιδράσεις που έχει δεχτεί το ασυνείδητο. με βάση τους οποίους καθορίζεται αυτόματα τόσο ο ρυθμός και οι λειτουργίες του μεταβολισμού, όσο και οι συνήθειες κατανάλωσης τροφής. 

Η κατανάλωση της τροφής αποτελεί μια από τις βασικές λειτουργίες του ανθρώπου, που συμβάλλει άμεσα στην επιβίωση του είδους. Η αναζήτηση και κατανάλωση της τροφής παράγει, από την πρώτη κιόλας βρεφική ηλικία, μια ισχυρή εξαρτημένη αντίδραση, που συνδέει άμεσα την κατανάλωση τροφής με την αίσθηση ασφάλειας, ευδαιμονίας και ελέγχου.

Η πρώτη περίοδος ανάπτυξης του παιδιού, που σύμφωνα με τον Freud ονομάζεται "στοματικό  - αισθητηριακό  στάδιο της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης" ο αναπτυσσόμενος άνθρωπος τείνει σταδιακά να ταυτίζει την ικανοποίηση της ανάγκης του για τροφή με βασικά αισθήματα ασφάλειας, άνεσης, ευδαιμονίας. Η κάλυψη αυτής της πρωτογενούς ανάγκης για θρέψη συνδέεται με μια σημαντική συναισθηματική κάλυψη, ότι δηλαδή τα σημαντικά άτομα του περιβάλλοντος του και ιδίως η μητέρα του, τον αγαπούν, τον φροντίζουν και τον αποδέχονται. Η εξαρτημένη αυτή λοιπόν στάση απέναντι στην τροφή, που αναπτύσσει το βρέφος καθώς θηλάζει τη μητέρα του, καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τις συναισθηματικές του στάσεις και το ρεπερτόριο των συμπεριφορών του στο υπόλοιπο της ζωής του, σε μια σειρά από ζητήματα, συμπεριλαμβανομένης και της σχέσης του με το φαγητό. 

Οι ασυνείδητοι λόγοι που σπρώχνουν κάποιον να φάει υπερβολικά είναι πολύ πιο ισχυροί και γι' αυτό πάντα υπερισχύουν της συνειδητής του προσπάθειας και της αποφασιστικότητάς του. Έτσι εξηγείται το γεγονός ότι πολλές φορές οι προσπάθειες δίαιτας είναι καταδικασμένες σε αποτυχία. 

Για να επιτύχει η προσπάθεια για οποιαδήποτε αλλαγή σε ζητήματα συμπεριφοράς και στάσης μας απέναντι στη ζωή, κατά τον ίδιο τρόπο και η διατροφική μας συμπεριφορά, δεν πρέπει να υπάρχει σύγκρουση ανάμεσα στο συνειδητό και το ασυνείδητο κομμάτι του ψυχισμού μας. 

Έτσι, ορισμένοι από τους ψυχολογικούς παράγοντες που οδηγούν ασυνείδητα τα άτομα στην υπερφαγία, την πρόσληψη και διατήρηση υπερβολικού βάρους είναι οι εξής:

Ασφάλεια: Οι ενήλικες λοιπόν που αισθάνονται ανασφαλείς είναι πιθανόν να καταφεύγουν στην κατανάλωση υπερβολικών ποσοτήτων τροφής (υπερφαγία) για να ξανανιώσουν αυτό το σημαντικό και καταπραϋντικό αίσθημα ασφάλειας που αισθάνονταν όταν ήταν παιδιά καθώς τρέφονταν από την μητέρα τους.

Απόρριψη: Η αίσθηση της απόρριψης από σημαντικά πρόσωπα του οικείου περιβάλλοντος μπορεί επίσης να ενεργοποιήσει την ανάγκη παλινδρόμησης στα συναισθήματα ασφάλειας, αποδοχής κι επιδοκιμασίας που παίρναμε όταν ήμασταν παιδιά, έμμεσα από τη μαμά ή τον μπαμπά, μέσω της τροφής.

Ματαίωση: Όταν οι προσπάθειες που κάνει κάποιος για να εκπληρώσει ένα στόχο ματαιώνονται, εμποδίζονται, ή εξουδετερώνονται από έναν εξωτερικό παράγοντα, τότε είναι φυσικό να αισθάνεται ενόχληση, αίσθημα κενού, θυμό, απογοήτευση, πικρία, οργή, και σύγχυση. Το αίσθημα της ματαίωσης είναι δυνατόν να ακινητοποιήσει έναν άνθρωπο σε τέτοιο βαθμό που ο μόνος τρόπος για να αντλήσει λίγη ανακούφιση και να αισθανθεί "καλά με τον εαυτό του" είναι το φαγητό.

Αυτοτιμωρία - Αυτοκαταστροφή: Άτομα που κατά την παιδική τους ηλικία εσωτερίκευσαν αρνητικά μηνύματα από τους σημαντικούς ανθρώπους του άμεσου περιβάλλοντός τους, όπως το ότι "δεν αξίζω τίποτα", "δεν είμαι όμορφος/η", "δεν θα πετύχω στη ζωή μου", "πρέπει να τιμωρηθώ για τις αμαρτίες μου", άτομα δηλαδή με βαθιά αισθήματα ενοχής και μίσους για τον ίδιο τους τον εαυτό, προσπαθούν ασυνείδητα να βλάψουν τον εαυτό τους αποκτώντας περιττό βάρος.

Πάγιες αρνητικές σκέψεις: Αντιλήψεις που είχαν οι γονείς του ατόμου όταν αυτός/η ήταν παιδί (π.χ. "θα είσαι πάντα χοντρή όπως η μητέρα σου") καταγράφονται στον ασυνείδητο νου του παιδιού και είναι πιθανό να επηρεάσουν την μελλοντική αυτο-αντίληψή και την αυτο-εικόνα του, που θα έχει ως ενήλικας για το σώμα του, παρόλο που τέτοιες σκέψεις μπορεί να είναι μη ρεαλιστικές, ανακριβείς, αυθαίρετες, ή ακόμα και παράλογες.

Υπεραναπλήρωση ή αποφυγή του σεξ: Παιδικές τραυματικές εμπειρίες που σχετίζονται με το σεξ (σεξουαλική παρενόχληση ή κακοποίηση), ή ακόμα κι ο φόβος μιας γυναίκας να μείνει έγκυος, μπορεί να οδηγήσουν τον/ την ενήλικα στο να αποφεύγει τις σεξουαλικές επαφές με το άλλο φύλο. Αυτή η ασυνείδητη πρόθεση και επιθυμία αποφυγής επιτυγχάνεται με πολλούς τρόπους, ένας από τους οποίους είναι και η παχυσαρκία, αφού τα παχύσαρκα άτομα γίνονται πιο δύσκολα σεξουαλικά επιθυμητά ως σύντροφοι από το άλλο, ή και το ίδιο φύλο. Σε ορισμένες άλλες περιπτώσεις, παρόλο που η σεξουαλική επιθυμία είναι παρούσα, η ελλιπής σεξουαλική ζωή προκαλεί ματαίωση, κατάθλιψη και έντονο στρες. Αυτή η χαμένη σεξουαλική ικανοποίηση συχνά υποκαθίσταται από την υπερβολική κατανάλωση φαγητού, αφού το αίσθημα κορεσμού που προκαλεί η υπερφαγία κατευνάζει παροδικά το άγχος και ηρεμεί τον/ την παχύσαρκο. Παράδειγμα είναι η ανικανοποίητη σεξουαλικά σύζυγος από την φτωχή ερωτικής της ζωή μέσα στο γάμο της, που μη θέλοντας να απατήσει το σύζυγό της, βρίσκει εύκολη και αποτελεσματική διέξοδο στην υπερβολική κατανάλωση τροφής προκείμενου να αναστείλει την ανησυχία της. 

Μόνο λοιπόν όταν τροποποιηθεί ο ασυνείδητος μηχανισμός, έτσι ώστε να μην χρειάζεται να επιτελεί τον στόχο που επιτελούσε μέχρι τώρα (π.χ. αναζήτηση ασφάλειας, ανακούφισης στον πόνο του αποχωρισμού, κ.λ.π.) μέσω της υπερβολικής κατανάλωσης τροφών, τότε μόνο οι διατροφικές ανάγκες και συνήθειες θα οδηγήσουν το άτομο αβίαστα στο φυσιολογικό του βάρος, αφού θα συμβαδίζουν με τις ψυχολογικές του ανάγκες. 

Το παραπάνω αποτέλεσμα μπορεί να επιτευχθεί με επιτυχία μέσα από την ατομική ή/και ομαδική ψυχοθεραπεία, και με τη συνεργασία ενός ειδικού διαιτολόγου-διατροφολόγου στις περιπτώσεις ενίσχυσης της συμμόρφωσης, ενώ κρίνεται απαραίτητη και η εκτίμηση ενός ειδικού γενικού χειρουργού σε σοβαρές περιπτώσεις παχυσαρκίας και εκτίμησης των παραγόντων κινδύνου.

 

Ηλίας Α. Γραμματικόπουλος, MD, ΜΡΗ, PhDc Ψυχίατρος-Ψυχοθεραπευτής

Τηλ. 2331503520

www.pliroforiodotis.gr/grammatikopoulos